Το Γοτθικό Στοιχείο στον Ρομαντισμό.

του Αριστείδη Χριστοφοράκη

                                             

Το Γοτθικό Στοιχείο στον Ρομαντισμό

Όλοι μας, λίγο πολύ, έχουμε ακουστά τον όρο «goth». Τον χρησιμοποιούμε στις ημέρες μας συχνά προκειμένου να κατατάξουμε υφολογικά (συνήθως) νεαρούς ντυμένους στα μαύρα, με βαμμένα μαύρα νύχια και άλλες παρόμοιες αισθητικές επιλογές, οι οποίοι αποστασιοποιούνται από τις κυρίαρχες πολιτιστικές τάσεις των καιρών μας. Λίγοι όμως είναι εκείνοι που γνωρίζουν τις καταβολές της «γοτθικής υποκουλτούρας» από τον Ρομαντισμό. Μολονότι στην ιστορία της Ευρώπης η γοτθική τέχνη αποτέλεσε μεσαιωνική έκφραση, η οποία είχε να κάνει κυρίως με την αρχιτεκτονική των δυτικοευρωπαϊκών χριστιανικών ναών, στη νεώτερη εποχή ο όρος ανανεώθηκε μέσα στα πλαίσια της ρομαντικής κοσμοθέασης. Ο Ρομαντισμός ήταν ένα κίνημα με πολιτική, καλλιτεχνική, φιλοσοφική και λογοτεχνική έκφραση. Η ρομαντική λογοτεχνία αποτέλεσε το πεδίο από το οποίο γεννήθηκε η νεώτερη φανταστική λογοτεχνία και τα επιμέρους ρεύματά της. Ένα εξ αυτών ήταν και εκείνο της «γοτθικής φανταστικής λογοτεχνίας».

Μπορείτε να αγοράσετε «Το Μυστικό Ρόδο»  ζητώντας το στα mail flefalo@gmail.com και kleospublications@gmail.com, καθώς επίσης και από τα βιβλιοπωλεία του κέντρου των Αθηνών

Solaris, Μπόταση 6

Comicon-shop, Σόλωνος 128

Tilt, Ασκληπιού 37

Η Γωνιά του Βιβλίου, Χαριλάου Τρικούπη 18

Ελεύθερη Σκέψις, Ιπποκράτους 112

Αλληλεγγύη των Φίλων, Χαριλάου Τρικούπη 14 (εντός στοάς)

Λόγχη, Πινδάρου 12 (Κολωνάκι) 2ος όροφος 

της Θεσσαλονίκης

Η Άγνωστη Καντάθ, Αιμιλιανού Γρεβενών 6 (Πλατεία Ναυαρίνου) 

Αριστοτέλειο, Ερμού 61

του Ναυπλίου

Αποσπερίτης, Αμαλίας 50

https://kleospublications.blogspot.gr/

Οι ρομαντικές «γοτθικές νουβέλες» αφηγούνταν ιστορίες τρόμου και έλαβαν το χαρακτηριστικό «γοτθικές» από τα κτήρια με την μεσαιωνική αισθητική στα οποία λάμβαναν χώρα οι υποθέσεις των πρώτων από αυτές. Το πρώτο «γοτθικό» λογοτεχνικό έργο μας έρχεται από τον Άγγλο Οράτιο Ουόλπολ το 1764 και συγκεκριμένα πρόκειται για «Το Κάστρο του Οτράντο». Έπειτα ακολούθησαν η Αν Ράντκλιφ, ο Τσαρλς Ματσούριν, το ζεύγος Σέλλεϋ, ο Πολιντόρι, ο Βύρωνας και άλλοι, που δημιούργησαν μια πολύ ισχυρή σχολή γοτθικής ρομαντικής λογοτεχνίας τρόμου στην Βρετανία. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού μεγάλη απήχηση απέκτησαν τα λογοτεχνικά έργα του Washington Irving που αφηγήθηκε τον θρύλο του «ακέφαλου καβαλάρη» στο «Ο Θρύλος του Sleepy Hollow», το οποίο δημοσιεύθηκε το 1820. Ο συγγραφέας έγραψε το βιβλίο αυτό βρισκόμενος στην Αγγλία και εμπνευσμένος από ιστορίες Ολλανδών που είχαν ζήσει στο Hudson Valley της Νέας Υόρκης. Ωστόσο, την πρωτοκαθεδρία στον αμερικανικό Ρομαντισμό αξίζει να αποδώσουμε στον Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809-1867). 

Στην Γερμανία, επίσης, αναπτύχθηκε μια σπουδαία σχολή γοτθικής ρομαντικής λογοτεχνίας με συγγραφείς όπως ο E.T.A Χόφμαν, ο Λούντβηχ Τηκ, ο Χάινριχ φον Κλάιστ, ο φον Άρνιμ και άλλοι. Ακολούθησε η Γαλλία με τον Θεόφιλο Γκωτιέ, τον Έκτορα Μπερλιόζ και τον Βίκτωρα Ουγκώ. Ο ακραίος ρομαντισμός ήταν πολύ διάσημος στην Αγγλία και τη Γερμανία και ελαφρός λιγότερο στην Γαλλία, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία νέων ειδών γοτθικής λογοτεχνίας. Στην Γερμανία είχαμε το Schauerroman και στη Γαλλία το Georgia. Στην Γερμανία το «γοτθικό διήγημα» έλαβε διαφορετικές διαστάσεις από το αγγλικό με αλλαγές στην πλοκή καθώς βασίστηκε πάνω στη ζωή παράνομων, των ιπποτών και των στρατιωτών.

Αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη η εξάπλωση της επιρροής του Ρομαντισμού συνδέθηκε με την άνθιση του γοτθικού μυθιστορήματος. Στην Ρωσία ο Αλεξέι Τολστόι και στην Ουκρανία ο Ορέστι Σομώφ συνδύασαν την γοτθική λογοτεχνία τρόμου με τις εθνικές τους παραδόσεις.. Επίσης, μολονότι ο Fyodor Dostoyevsky χαρακτηρίζονταν από τους κριτικούς ως απλά ρομαντικός ή φανταστικός λογοτέχνης, υπήρξαν άλλοι σπουδαίοι συγγραφείς όπως ο Nikolay Mikhailovich Karamzin, που είναι ο πρώτος ο οποίος έγραψε γοτθικό διήγημα στην Ρωσική Αυτοκρατορία, ο Ostrov Borngolm και ο Nikolay Ivanovich Gnedich. Τέλος, στην Ελλάδα πολλά στοιχεία «γοτθικού τρόμου» ανιχνεύονται στα έργα των σπουδαίων λογοτεχνών του ελληνικού  Ρομαντισμού όπως ήταν ο Διονύσιος Σολωμός, ο Ανδρέας Κάλβος, οι αδελφοί Σούτσοι και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής. Ωστόσο και μετά το τέλος της εποχής του Ρομαντισμού υπήρξαν νεορομαντικά πολιτιστικά ρεύματα που όχι μόνο κράτησαν την «γοτθική λογοτεχνία τρόμου» ζωντανή αλλά και την ενδυνάμωσαν. Σημαντικοί εκπρόσωποι εκείνης της εποχής ήταν οι Προραφαηλίτες (μία ομάδα από Άγγλους ζωγράφους, λογοτέχνες και κριτικούς τέχνης που δημιουργήθηκε το 1848 από τους William Holman Hunt, John Everett Milais, και Dante Gabriel Rossetti), ο Μπραμ Στόουκερ, ο Όσκαρ Ουάιλντ (στου οποίου τα έργα ανιχνεύονται επιρροές του «γοτθικού μυθιστορήματος» χωρίς όμως να μπορούμε να τα κατατάξουμε εξολοκλήρου σε αυτή την κατηγορία) και ο Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον.

Σύμφωνα με τον David H. Richter η γοτθική λογοτεχνία λαμβάνει χώρα σε ερειπωμένα κάστρα, εγκαταλελειμμένες εκκλησίες, κλειστοφοβικά μοναστήρια και μοναχικούς δρόμους σε βουνά. Άλλα τυπικά χαρακτηριστικά είναι ο σκληρός γονιός, ο απαίσιος ιερέας, ο γενναίος νικητής, η αβοήθητη ηρωίδα και υπερφυσικά όντα όπως δαίμονες, βαμπίρ, φαντάσματα και τέρατα. Συχνά οι πρωταγωνιστές είναι κακότυχοι, έχουν εσωτερικές συγκρούσεις και είναι αθώα θύματα «διαβολικών» δυνάμεων με αποτέλεσμα πολύ συχνά τα θύματα να τρελαίνονται. Όμως η γοτθική λογοτεχνική κουλτούρα δεν έχει μόνο αυτές τις επιρροές αλλά αντλεί έμπνευση από την τέχνη, την φιλοσοφία (συνήθως την υπαρξιακή φιλοσοφία) και τις παραδόσεις (Κελτικές, Χριστιανικές, Αιγυπτιακές και παγανιστικές).

Το λογοτεχνικό αυτό κίνημα συνδέθηκε άμεσα και με την γοτθική αναγεννησιακή αρχιτεκτονική της εποχής. Εξάλλου είναι εμφανές κι από το περιεχόμενο των διηγημάτων οι αφηγήσεις των οποίων αφορούν υποθέσεις που συνήθως λαμβάνουν τόπο σε ερειπωμένα κάστρα και εκκλησίες αυτής της αρχιτεκτονικής. Συχνά οι λογοτέχνες εμπνέονταν από τέτοια ερείπια και έδωσαν σε αυτά τον συμβολισμό της κατάπτωσης και καταστροφής των δημιουργημάτων των ανθρώπων. Το ερείπιο, ως απομεινάρι του παραδοσιακά αυθεντικού, ως απόσπασμα ενός Όλου το οποίο μπορεί να έχει χάσει την υλική του αρτιότητα αλλά υφίσταται ως αρχέτυπη ιδέα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς της ρομαντικής θεώρησης. Τον 20ο αιώνα ο όρος «γοτθική λογοτεχνία» συνέχισε να χρησιμοποιείται, όχι όμως τόσο εκτενώς όσο την εποχή του Ρομαντισμού. Τα «γοτθικά μυθιστορήματα» υπάγονται πλέον στην γενικότερη κατηγορία της φανταστικής λογοτεχνίας τρόμου. Ωστόσο η ρομαντικά «γοτθική» αισθητική απλώθηκε πέρα από την φανταστική λογοτεχνία ή τα comics και στον χώρο του κινηματογράφου. Η σχέση του «γοτθικού τρόμου» με την μεγάλη οθόνη ήταν έντονη από το πρώτο μισό του 20ου αιώνα μέχρι και τις ημέρες μας. Πλέον, σκηνοθέτες όπως ο Τιμ Μπάρτον αποτελούν παραδείγματα της πιο ποιοτικής διασύνδεσης του ρομαντικά «γοτθικού» στοιχείου με τον κινηματογράφο.

          Το «Gothic» στην μουσική κουλτούρα της εποχής μας

Στη νεότερη ευρωπαϊκή κουλτούρα ο όρος «goth» εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1967 από τον μουσικό κριτή John Stickney, ο οποίος θέλησε να περιγράψει μια συνάντησή του με τον θρυλικό τραγουδιστή των Doors Jim Morrison, λέγοντας χαρακτηριστικά «το τέλειο δωμάτιο για να τιμήσεις το gothic rock των Doors». Επρόκειτο βέβαια για ένα σχήμα λόγου, το οποίο όμως εμπεριείχε το εξής σημαντικό στοιχείο. Περιέγραφε μια rock μουσική τάση, βασιζόμενο στον όρο «γοτθικό», όχι βάσει της αρχικής καλλιτεχνικής του προέλευσης από την μεσαιωνική αρχιτεκτονική αλλά σύμφωνα με το νόημα που απέκτησε ο όρος μέσα από τα ρομαντικά μυθιστορήματα τρόμου. Ο ίδιος όρος, με το ίδιο νόημα, χρησιμοποιήθηκε αργότερα για να περιγράψει την ατμόσφαιρα  post-punk συγκροτημάτων όπως οι Siouxsie and the Banshees, οι Magazine και οι  Joy Division στα τέλη του 1970. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 εμφανίστηκαν πολλές μπάντες παρόμοιων μουσικών και αισθητικών επιρροών όπως οι Bauhaus, οι Adam and the Ants, οι The Cure, οι The Birthday Party, οι Southern Death Cult, οι Specimen, Sex οι Gang Children, οι UK Decay, οι Virgin Prunes, οι Killing Joke και πολλοί άλλοι.

Αλλά και σε πιο δυνατές rock φόρμες οι Sisters of Mercy και οι Fields of the Nephilim αποτέλεσαν τα δυο σημεία αναφοράς του επονομαζόμενου «γοτθικού rock». Μολονότι η χρήση του όρου στην μουσική κοινότητα είχε ξεκινήσει από την δεκαετία του ’60, η «γοτθική» μουσική κουλτούρα απέκτησε ξεχωριστό ρεύμα υποστηρικτών στα 90s με την εμφάνιση του gothic metal. Επρόκειτο για ένα από τα πολλά παρακλάδια της σκηνής του heavy metal, το οποίο συνδύαζε τις επιρροές των Sisters of Mercy και των Fields of the Nephilim με μουσικούς δρόμους της  «μεταλλικής» μουσικής, διαθέτοντας στιχουργικές και αισθητικές αναφορές που άντλησαν τις κύριες επιρροές τους από την ρομαντική λογοτεχνία. Με πρώτες μπάντες τους Paradise Lost, τους My Dying Bride και τους Anathema από την Αγγλία, με τους Type O Negative από την Αμερική, τους Tiamat από τη Σουηδία, τους The Gathering από την Ολλανδία, τους Theater of Tragedy από την Νορβηγία (οι οποίοι ξεκίνησαν πρώτοι το χαρακτηριστικό «beauty and the beast» στα φωνητικά της μπάντας, που είναι ο συνδυασμός υψηλών γυναικείων φωνητικών με αργόσυρτα, αισθαντικά «γοτθικά», brutal αντρικά) το «gothic metal» αποτέλεσε ιδιαίτερο υπο-κίνημα της heavy metal σκηνής. Αργότερα ο «γοτθικός μεταλλικός ήχος» συνδέθηκε με neo metal και εναλλακτικές φόρμες. Χαρακτηριστική εκδήλωση τέτοιων τάσεων υπήρξε η περίπτωση του Marilyn Manson.  

Η επιρροή του «γοτθικού» στοιχείου στην σκληρή μουσική απλώθηκε ιδιαιτέρως κατά την δεκαετία του ’90 με αποτέλεσμα να γίνει ανιχνεύσιμη και σε επιμέρους ρεύματα του heavy metal. Μπάντες όπως οι Cradle of Filth, οι Theatres des Vampires και οι Moonspell έφεραν το gothic στοιχείο κοντά στο ρεύμα του «black metal» ενώ συγκροτήματα όπως οι Tristania, οι Within Temptation και οι Nightwish το συνέδεσαν με το symphonic metal. Επίσης οι Veni Domine το μπόλιασαν με progressive και power metal φόρμες ενώ αργότερα το goth συνδέθηκε σε κάποιες περιπτώσεις και με το πολύ ιδιαίτερο ύφος της neofolk μουσικής σκηνής. Σήμερα το «gothic rock» και το «gothic metal» συνεχίζουν να αποτελούν ιδιαίτερες σκηνές του σκληρού ήχου με διάσημες μπάντες όπως οι Entwine, οι HIM, οι Lullacry, οι Poisonblack, οι Lacuna Coil και άλλοι. Αξίζει, σαφώς, να αναφέρουμε πως κατά την δεκαετία του 2000 η gothic αισθητική επηρέασε και το βραχύβιο μουσικό κίνημα των Emo. Όπως επίσης και το ότι κατά την δεκαετία του ’90 το «gothic» στοιχείο διαπότισε σε μεγάλο βαθμό την ηλεκτρονική μουσική με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί το ρεύμα του electrogoth.

                             

Η κουλτούρα της κοινότητας των εκφραστών του Gothic

Αλήθεια, τι είναι αυτό που κάνει το gothic τόσο ξεχωριστό και το συνδέει με μουσικές τάσεις επί τριάντα χρόνια; Μα ασφαλώς η θεματολογία του. Όπως έγραψα και στην αρχή, το gothic ανάγει τις αφετηρίες του στον Ρομαντισμό και συγκεκριμένα στον «γοτθικό Ρομαντισμό», ως υποκατηγορία της φανταστικής λογοτεχνίας. Στην νεότερη έκφρασή του το «γοτθικό στοιχείο» διατηρεί ακόμη πολλές από τις ρομαντικές του καταβολές. «Tο να είσαι Goth, για μένα, είναι να βλέπεις την ομορφιά και την επικείμενη καταστροφή ταυτόχρονα. Για μένα είναι ο τελευταίος χορός καθώς οι τοίχοι γκρεμίζονται γύρω σου -(Beatgrl σε ερώτηση τι είναι για σένα το Goth)». «Είναι η ικανότητα να βρίσκεις την τέχνη εκεί που φαίνεται ότι απουσιάζει. Να βρίσκεις το φως στο σκοτάδι και να το εν αγκαλιάζεις για όλη την αξία του-(Jennifer Mason σε ερώτηση τι είναι για σένα το Goth)». Ενδιαφέρουσα είναι και η σχέση του goth με την θεματική του θανάτου, στην οποία υπάρχει μεγάλη παρερμήνευση πολλές φορές και από τους ίδιους τους «γκοθάδες». Σε γενικές γραμμές το gothic κίνημα θέλει να εκφράσει την σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης και να εξωτερικεύσει σκέψεις που οι άνθρωποι έχουν στο πίσω μέρος του μυαλού τους και φοβούνται να εκφράσουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο θάνατος.

Ο θάνατος και η ερμηνεία του ήταν πάντα μια θεμελιώδεις αρχή για την ανθρωπότητα και συνδέθηκε με την τέχνη, τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Σήμερα η επαφή που έχει ο άνθρωπος με τον θάνατο είναι συνήθως μέσω της παρακολούθησης ειδήσεων, βιβλίων και ταινιών, δηλαδή έμμεση. Οι δυτικές καταναλωτικές κοινωνίες που προκρίνουν την υλική ευμάρεια, τον φιλελευθερισμό, το απτό κέδρος και τον ανθρωπισμό έχουν απωθήσει την θεματική του θανάτου, ως κάτι που σηματοδοτεί το απόλυτο τέλος ενός υλιστικού κόσμου χωρίς μεταφυσικές πίστεις. Οι άνθρωποι της εποχής μας έχουν απομακρύνει την σκέψη του θανάτου ως ενδεχόμενου, καθώς τα φάρμακα έχουν αυξήσει τον μέσο όρο ζωής και οι κίνδυνοι για την εξασφάλιση της διαβίωσης έχουν μειωθεί σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε σε παλαιότερες εποχές. Αλλά και στην επικρατούσα φιλοσοφία της ζωής εκείνο που σήμερα εκτιμάται είναι το απτό παρόν. Αντίθετα, στην ρομαντική παραδοσιοκρατική αντίληψη το παρόν δεν είναι τίποτε άλλο παρά η συνέχεια του παρελθόντος και ο προπομπός του αύριο. Στα πλαίσια αυτής της σκέψης, ο θάνατος είναι η φυσική κατάληξη μιας αέναης διαδοχής. Αν η μνήμη του χθες χαθεί, το σήμερα δεν έχει νόημα και το αύριο φαντάζει άνευ προοπτικής. Σε μια γοητευτικά μακάβρια δήλωση της νεορομαντικής του φιλοσοφίας, ο Γάλλος εθνικιστής λογοτέχνης Μωρίς Μπαρρές είχε πει ότι αν δεν υπάρχουν νεκροταφεία, δεν υπάρχει έθνος. Έχει καταγραφεί σε πολλές πηγές η συνήθεια των παλαιών ρομαντικών, από τους Γερμανούς του 18ου αιώνα μέχρι τον Ίωνα Δραγούμη, να ρεμβάζουν την θέα νεκροταφείων, προκειμένου να σηματοδοτήσουν το ότι οι τόποι του θανάτου είναι συνάμα και τόποι μνήμης (τάφος -μνήμα), με την μνήμη να αποτελεί κεντρική νοητική δύναμη νοηματοδότησης των πραγμάτων.

Οι «γκοθάδες» της εποχής μας έχουν υιοθετήσει αυτή την συνήθεια στην οποία δίνουν όμως διαφορετική ερμηνεία. Το goth αναγνωρίζει την ισορροπία μεταξύ φωτός και σκότους, ζωής και θανάτου χωρίς την απομάκρυνση, άρνηση ή τον φόβο σε πολλά «αποκρουστικά» για τον μέσο άνθρωπο θέματα και έτσι εξηγείται η συνήθειά των εκφραστών του να συχνάζουν σε νεκροταφεία. Πολλοί πιστεύουν ότι το goth αντιπροσωπεύει το αναπόφευκτο του θανάτου και την ύπαρξη μιας «σκοτεινής» πλευράς στην ανθρώπινη ζωή. Η ερωτική εμπειρία μεταξύ των gothsters είναι εξίσου «περίεργη» σε αρκετές εκδοχές της. Και τούτο γιατί δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η «γοτθική» υπέρβαση των κοινών μέτρων της καθημερινότητας αποκτά και αισθησιακές προεκτάσεις. Εξάλλου, ακόμη και στον ανδροκρατούμενο χώρο του heavy metal το gothic παρακλάδι συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό γυναικών. Άρρηκτη είναι και η σχέση του gothic με το υπερφυσικό. Μολονότι κάποιοι gothsters ακολουθούν την επικρατούσα ανά χώρα θρησκεία υπάρχουν άλλοι που ακολουθούν παγανιστικές ατραπούς ή πιστεύουν στην μαγεία και στην αύρα ενώ πολλές φορές πραγματοποιούν τελετές, οι οποίες σχεδόν ποτέ δεν είναι επικίνδυνες, διότι το goth κίνημα δεν απαρτίζεται από ανθρώπους που χρησιμοποιούν βία. Αρκετοί gothsters δείχνουν ενδιαφέρον για την λατρεία σκοτεινών θεοτήτων της ευρωπαϊκής παράδοσης, όπως είναι η «μεγάλη μητέρα θεά» και ο «κερατοφόρος θεός» και πολλές φορές υπάρχει η λανθασμένη ταύτισή τους με τον Σατανά και τη Λιλλάκε (η αλλιώς Λίλιθ). Ωστόσο, θα έλεγε κανείς ότι η όλη σχέση έχει μάλλον πολιτιστικά και αισθητικά γνωρίσματα κι όχι αληθινό θρησκευτικό υπόβαθρο. Πρόκειται για μια ακόμη αισθητική διερεύνηση πεδίων με σκοτεινή αισθητική, για καλλιτεχνική πράξη δηλαδή και όχι για αληθινή θρησκευτική τάση.

Δυστυχώς ενώ η «γοτθική κουλτούρα» είναι ιστορικά συνδεδεμένη με τον Ρομαντισμό και τον πολιτικό Ρομαντισμό, τα άτομα που εκφράζουν την σύγχρονη «goth» εκδοχή της συνήθως προσανατολίζονται ιδεολογικά σε φιλελεύθερες κατευθύνσεις. Η αισθητική ακρότητα του goth μάλλον συνοδεύεται αντιφατικά από political correct ιδέες. Ενδεχομένως να συμβαίνει αυτό λόγω του ότι κατά καιρούς οι gothsters έχουν δεχτεί «ρατσιστικές» επιθέσεις για την εμφάνιση και την κουλτούρα τους αλλά και γιατί οι περισσότεροι είναι απλώς έφηβοι που αδυνατούν να διακρίνουν την αληθινά ανατρεπτική ουσία του Ρομαντισμού από τις προσφερόμενες –δήθεν αντισυστημικές ή επαναστατικές- ελευθεριακές εκφράσεις του συρμού. Τούτο έχει φέρει συχνά την goth κοινότητα κοντά σε queer, lgbt και αντιρατσιστικές οργανώσεις, κάτι που σε αρκετές εκδοχές του καταλήγει να είναι εντελώς αντίθετο με την όλη ιδέα του Ρομαντισμού αλλά και με την ίδια την «γοτθική» αισθητική. Φαίνεται πως η συστημική αφήγηση της εξουσιαστικής δομής του μοντέρνου κόσμου, σε συνδυασμό με τις συνθήκες των αστικών κοινωνιών κατάφεραν να αλώσουν ένα αγνό ρομαντικό πολιτιστικό κίνημα.. Μια ακόμα προσπάθεια των απανταχού ρομαντικών έπεσε στο κενό. Ως πότε ακόμα…

πηγή